HET OEFENSCHIP KAATJE

Inleiding

Al bij de oprichting van de Kweekschool voor de Zeevaart in 1785 werd veel belang gehecht aan praktische oefening. Besloten werd om voor dit doel op de binnenplaats van het Kweekschoolgebouw een oefenschip te bouwen. In 1831 werd dat oefenschip vervangen, en in 1935 opnieuw. Dat laatste oefenschip bleef tot de sluiting van de Kweekschool in 2000 de binnenplaats sieren en kreeg daarna een nieuwe bestemming bij de Enkhuizer Zeevaartschool.

Hieronder volgt een korte beschrijving van de lotgevallen sinds 1785 van de opeenvolgende oefenscheepjes met de naam Kaatje, en ook een verwijzing naar het maritiem woordenboek ‘Zeilvaart Lexicon’.

 

Kaatje I (1785 – 1831)

Om de bouw van een oefenschip te verwezenlijken werd met succes een sponsoractie opgezet. De Admiraliteit van Amsterdam leverde drie masten met rondhouten, zeilen en staand plus lopend want. Bankier Henry Hope legde 3000 gulden op tafel om scheepstimmerman Arie Staats in staat te stellen om een 1:1 model van een fregat van 70 Amsterdamse voeten (1 voet = 28,3 cm) lang en 19 voet breed te bouwen. Viceadmiraal J.A. Zoutman, held van de Slag bij de Doggersbank, schonk de vlaggen en wimpels die een dergelijk schip destijds behoorde te voeren.
De bijnaam van het oefenschip was al heel snel Kaatje, net als de bijnaam van het gevelbeeld dat jarenlang de voorgevel van de Kweekschool sierde. Kaatje werd het beeldbepalende element van de school. De masten van het oefenschip op de binnenplaats staken ver boven de ommuring uit.

 

Kaatje II (1831 – 1935)

In 1830 bleek Kaatje in dermate slechte staat te zijn dat zij vervangen moest worden. De vervangingskosten van 6650 gulden vormden daarbij een probleem, maar niettemin kon in 1831 Kaatje II in gebruik worden genomen. Dit schip was eveneens een 1:1 houten waterlijnmodel dat sterk leek op haar voorganger. Het was alleen vijf voet langer en 1 voet en zes duim breder. Het nieuwe oefenschip werd gesierd door een fraai boegbeeld. Het Handboekje bij de practische oefeningen [op het instructieschip] van toenmalig Kweekschool commandant J. Oderwald (2e druk, 1926) kunt u inzien of downloaden op de Delpher website.

 

Kaatje III (1935 – 2002)

In 1934 werd besloten tot vervanging van de 103 jaar oude Kaatje II. De leiding van de Kweekschool koos voor een nieuwe, onderhoudsarme en duurzaam gebouwde romp, ontworpen naar de lijnen van de laatste generatie schoeners. Daarop kwam een tweemasttuigage die uit het fregattuig van de oude Kaatje werd samengesteld. De Vereeniging van Oud-Kweekelingen droeg 4000 gulden aan de vervangingskosten bij.
Het oefenen met Kaatje bleef tot in de jaren zestig een vast onderdeel van het leerprogramma van de Kweekschool. Vanaf midden jaren tachtig stond Kaatje echter werkloos en verwaarloosd op de binnenplaats van de Kweekschool.

Een video die start met beelden van het zeilonderricht op Kaatje III in 1935 staat hier (u moet flink wat brom in het geluid voor lief nemen).

 

Kaatje IV (2002 – heden)

Toen de Kweekschool voor de Zeevaart in 2000 haar poorten sloot en het pand verkocht werd leek het einde van het oefenschip nabij, de sloopvergunning was reeds verstrekt. Al spoedig werd echter vanuit de Enkhuizer Zeevaartschool, die opleidingen verzorgt voor de grote en kleine zeilvaart, een reddingsplan gestart. Dankzij flinke sponsorbijdragen kon het oefenschip naar Enkhuizen worden overgebracht en aldaar worden gerestaureerd. Kaatje is daarbij in de oude staat als functioneel oefenschip teruggebracht. Romp, rondhouten en staand want werden geheel naar historisch voorbeeld hersteld dan wel vervangen, lopend want en zeilen werden van moderne materialen vervaardigd.

Oud-kwekeling Henk Wever (jvi 1970) was in 1978 een van de twee oprichters van de Enkhuizer Zeevaartschool en later de initiator van de verhuizing van Kaatje III. Hij overleed op 28 mei 2013.

Verdere informatie over de reddingsactie en over het gebruik van Kaatje IV als opleidingsschip vindt u op de website van de Enkhuizer Zeevaartschool; u kunt zich daar ook opgeven als donateur van Kaatje. Een korte video van Kaatje IV onder zeil vindt u hier.

 

Zie ook het door de Enkhuizer Zeevaartschool in 2002 uitgegeven boekwerk ‘Kaatje; de redding, de renovatie en het gebruik van een historisch oefenscheepje’ door P. Brantjes, M. de Jong, F. Loomeijer en H. Wever.

In 2006 werd Kaatje IV bestempeld tot Rijksmonument. De beschrijving van het oefenschip in het Monumentenregister vindt u hier.

 

Zeilvaart Lexicon

In 2024 alweer bijna 40 jaar geleden verscheen het ‘Zeilvaart Lexicon’, een maritiem woordenboek. Dit boek is geschreven door J. van Beylen en werd in 2023 in digitale vorm heruitgegeven door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Het geeft uitleg over ongeveer 7.000 nautische termen en bevat een vertaling in het Engels, Frans en Duits. Het ‘Zeilvaart Lexicon‘ kunt u gratis downloaden.